گیل نامه / گیلان به عنوان یکی از سرسبزترین مناطق کشور، ۱۹ درصد معادل ۵۸ هزار هکتار از جنگل‌های هیرکانی ثبت شده را در در خود جای داده است. این در حالی است که وسعت این استان، تنها ۹/۰ درصد مساحت کل کشور است. قاطبه مناطق این استان، از منابع غنی خاکی به شمار آمده و به غیر از جنگل، این استان تأمین کننده بخش قابل توجهی از محصولات کشاورزی بوده به نحوی که در استان گیلان بیش از ۲ میلیون و ۸۰۰ هزار تن محصولات کشاورزی تولید می‌شود.
در مقاله ی پیشین اشاره شد، که بر پایه نظرات نخبگان حوزه¬های مختلف، سیاس، اقتصادی، فرهنگی، اجتماعی و محیط زیست، ایران با ۱۰۰ مسئله عمده در سال ۹۷ مواجه بوده که این مسائل در هفت گروه اقتصادی، سیاسی، اجتماعی، فرهنگی، محیطی زیستی، سلامت و علم و فناوری دسته¬بندی شد. همچنین در این مقاله اشاره شد که بر مبنای داده¬های این آینده پژوهی، کشور با ۷ مسئله جدید (۱ـ بحران صندوق¬های بازنشستگی ۲ـ افزایش جابه¬جایی جمعیت ۳ـ مرجعیت فرهنگی سلبریتی¬ها ۴ـ ائتلاف صعودی – صهیونیستی ۵ـ فناوری زنجیره بلوک ۶ـ تخریب منابع خاک ۷ـ رشد اخبار جعلی) مواجه بوده که پیش از آن، این موارد را به عنوان مسئله یا مشکل اصلی کشور نمی-دانستند. از میان این مسائل در حال ظهور بحران صندوق¬های بازنشستگی، تخریب منابع خاک و افزایش جابه¬جایی جمعیتی یا مهاجرت از جمله مسائلی بودند که با ویژگی¬های استان گیلان بیشترین سنخیت و تطبیق را داشتند. در مقاله پیشین، مسئله بحران¬های صندوق بازنشستگی و ارتباط آن با جمعیت سالمند استان گیلان به مورد مداقه قرار گرفت. در این مقاله سعی می¬شود دو مسئله دیگر و ارتباط و انطباق آن با ویژگی¬های استان گیلان مورد کاووش قرار گیرد.
ضمن آن که در این آینده پژوهی مسائل و چالش‌های فزاینده سال ۹۷ و ۹۸ و عوامل در حال ظهور نیز پیش‌بینی شد. بر مبنای این گزارش مهمترین¬هایی که کشور طی سال¬های اخیر با آن¬ها مواجه بوده است، عبارتند از: ۱ـ فساد ۲ـ بحران¬ تأمین آب ۳ـ فرسایش اجتماعی ۴ـ مرکزگریزی الگوهای هنجار رسمی ۵ـ ناهنجاری¬های ساختار اقتصادی ۶ـ بحران ناکارآمدی عملکردها ۷ـ بیکاری.
۲ـ تخریب منابع خارک
گیلان به عنوان یکی از سرسبزترین مناطق کشور، ۱۹ درصد معادل ۵۸ هزار هکتار از جنگل‌های هیرکانی ثبت شده را در در خود جای داده است. این در حالی است که وسعت این استان، تنها ۹/۰ درصد مساحت کل کشور است. قاطبه مناطق این استان، از منابع غنی خاکی به شمار آمده و به غیر از جنگل، این استان تأمین کننده بخش قابل توجهی از محصولات کشاورزی بوده به نحوی که در استان گیلان بیش از ۲ میلیون و ۸۰۰ هزار تن محصولات کشاورزی تولید می‌شود. تولید سالانه، بیش از ۷۵۰ هزار تن برنج (برنج مصرفی ۲۰ میلیون نفر)و ۳۰ هزار تن چای خشک (حدود ۲۵ درصد چای مصرفی کشور) تنها بخشی از محصولات تولیدی از منابع غنی خاکی این استان است. لیکن متأسفانه طی چند دهه اخیر، به سرعت، منابع خاکی این استان بدلایل مختلف نظیر تغییر کاربری، برداشت¬های بی¬رویه و … رو به افول نهاده و بیم آن می¬رود که در آینده، با فقر شدید منابع خاکی در این استان مواجه باشیم. این نکته نیز نبایستی از اذهان دور باشد، که استان گیلان پس از تهران و البرز، سومین استان پرتراکم کشور بوده که خود می¬تواند عاملی مهمی در تخریب منابع خاکی باشد.
بر همین اساس و بر پایه آینده پژوهی سال ۹۷، «تخریب منابع خاک» از دیگر عوامل در حال ظهور در ایران و به تبع آن در گیلان است. از سال‌ها پیش کارشناسان زنگ خطر را در خصوص بحران آب به‌صدا درآورده بودند و در گزارش¬های مطالعاتی مختلف از جمله مطالعات آینده‌پژوهی ایران از سال ۱۳۹۳ بر جنبه‌های فرازیست‌محیطی این بحران تاکید و برخی پیامدهای آن پیش‌بینی‌شده بود. با این وجود این هشدارها تا کنون جدی گرفته نشده به نحوی که از سال ۱۳۹۶ شاهد بروز بحران‌های ثانویه ناشی از بحران آب در کشور هستیم. «بحران تخریب منابع خاک» در رابطه متقابل با سایر بحران‌های زیست‌محیطی از جمله بحران آب و گرد و غبار است و عدم توجه به آن می‌تواند پیامدهای پرشماری در سایر حوزه‌ها به‌وجود آورد. تقریباً در تمامی فرهنگ‌های باستانی، خاک (به عنوان یکی از ارکان هستی) و در کنار آب، باد و آتش عامل زندگی‌بخش و حیاتی برای انسان بوده است. خاک زاینده و مادر طبیعت و دارای فضایلی چون انعطاف و پایداری صلح‌آمیز و دوام است. در ادیان مختلف نیز خاک مورد توجه قرار گرفته به نحوی که دین مبین اسلام آن‌را عامل تطهیر می‌شمارد. بنابراین وابستگی بشر به خاک و نقش تعیین‌کننده آن موضوع جدیدی نیست. با این وجود با افزایش تأثیر انسان بر محیط به دلایلی چون افزایش جمعیت، رشد صنعت و کشاورزی، گسترش دخل و تصرف انسان در طبیعت و رشد علم، توجهات به رابطه خاک با گستره وسیع‌تری از مسائل محیط‌زیستی جلب شده است و شیوه‌های جدیدی از ارتباط دادن انسان به خاک در دو دهه گذشته در حال ظهور بوده است. شاید عموم مردم ندانند که خاک به عنوان قشری که بر روی سنگ‌های زیرین قرار گرفته دارای مواد آلی و معدنی متنوع، آب و حتی هواست. بنابراین خاک دربردارنده عناصر با ارزشی برای تولید گیاه و حفظ چرخه‌های حیاتی است. اما این ماده باارزش به‌سادگی ایجاد نمی‌شود. روند تشکیل خاک از سنگ‌های اولیه بر اساس مطالعات انجام شده بین۵۰۰ تا ۸۰۰ سال برای یک سانتی‌متر خاک است که برای لایه‌ای با ضخامت ۳۰ سانتی‌متر نزدیک به ۲۴ هزار سال خواهد بود. نکته مهم دیگر کیفیت خاک است. خاک‌ها بسته به مکان و زمان تشکیل‌شان دارای خواص فیزیکی و زیستی متفاوتی هستند و بنابراین هرچند تمامی انواع خاک دارای اهمیت منحصربفرد هستند، اما همه آنها برای بشر و یا گونه‌های دیگر حیوانی و گیاهی محیط مساعد به شمار نمی‌آیند. بنابراین از دست رفتن خاک به‌طوری‌که تلفات آن افزایش یابد، موجب نگرانی بوده و از این «تخریب منابع خاک» که در ایران روند بسیار پرشتابی به خود گرفته، به عنوان یکی از مسائل در حال ظهور احصاء شده است.
۳ـ جابجایی¬های جمعیتی یا مهاجرت
یکی دیگر از مسائل پرچالش اخیر که در آینده پژوهی سال ۹۷ به ان اشاره شده، «جابجایی‌های جمعیتی یا مهاجرت» است. داده‌های آماری نشان می‌دهد نسبت مهاجرت خالص به جمعیت استان بین سال‌های ۱۳۹۰ تا ۱۳۹۵ در اغلب استان‌های غربی و جنوب‌شرقی کشور قابل توجه بوده است. همچنین بر اساس آمارهای سال ۸۵ تا ۹۵، استان¬های البرز، تهران، اصفهان، گیلان و مازندران جز ۵ استان مهاجر پذیر و استان های خوزستان، لرستان، سیستان و چهار مهحال بختیاری جز استان های مهاجر فرست هستند. نسبت مهاجرت خالص که کسر مهاجرت خروجی از مهاجرت ورودی را مشخص می‌کند در استان‌های آذربایجان شرقی، خوزستان، چهارمحال و بختیاری، لرستان، کرمانشاه، همدان و سیستان و بلوچستان رقم بالایی را نشان می‌دهد. در مقابل استان تهران با ۲۰ درصد بالاترین سهم را از پذیرش کل جمعیت مهاجر کشور داشته است. علاوه بر این در دو- سه سال اخیر شواهد متعددی نیز از آمار بالای مهاجرت‌فرستی در استان‌های خوزستان، سیستان و بلوچستان و خراسان جنوبی به‌خصوص از نواحی مرزی به سمت نواحی مرکزی وجود دارد. این آمارها نشان‌دهنده روند کاهش قابل توجه جمعیت نواحی مرزی آسیب‌پذیر ایران است و در نتیجه آن علاوه بر رنجی که بر مردمان مهاجر وارد می‌شود در سال‌های آینده می‌تواند با پیامدهای متعددی برای کشور همراه شود. مهاجرت از روستاها و شهرهای کوچکتر به شهرهای بزرگ‌تر و از استان‌های به‌اصطلاح «محروم» به استان‌های برخوردار، همواره با انگیزه‌های متفاوتی صورت می‌گیرد، اما نقطه اشتراک تمام این مهاجرت‌ها تلاش برای بهبود شرایط زندگی در حیطه‌های مختلف نظیر کسب‌وکار، افزایش سطح درآمد، ادامه تحصیل، بهبود کیفیت زندگی و غیره است.
انگیزه‌ها و اهدافی که در صورت محقق نشدن می‌تواند چالش‌هایی جدی برای فرد، خانواده و جامعه، نظیر افزایش حاشیه‌نشینی در شهرهای بزرگ، افزایش بزه، سرخوردگی، کاهش امید به آینده، پیر شدن جوامع روستایی و شهری در نواحی مرزی و کاهش سرمایه اجتماعی در آن مناطق بوجود آورد. در سال‌های اخیر حجم بالای مهاجرت از غرب، جنوب‌‌غربی و جنوب‌شرقی به نقاط مرکزی کشور به چالشی برای کشور تبدیل شده که هنوز ابعاد آن کاملا آشکار نیست.
علاوه بر انگیزه‌هایی نظیر کسب شغل و درآمد بهتر، بحران‌های زیست‌محیطی مانند خشکسالی و دشواری‌های تامین آب و گرد و غبار بر آمار مهاجرت افراد از این مناطق به مناطق مرکزی تأثیر دارد؛ بحرانی که به نوعی با کاهش فرصت‌‌های شغلی نیز گره خورده است. همان‌طور که اشاره شد مهاجرت به سایر مناطق می‌تواند به شاخص‌های مختلفی مربوط باشد، از آنجایی‌که نمی‌توان برای تمام استان‌های غربی و جنوب غربی و جنوب شرقی کشور که بیشترین میزان مهاجرت بین استان‌ها را دارند، الگوی واحدی تعریف کرد، باید با توجه به ویژگی‌ها و بحران‌های هر استان دلایلی منحصر به هر استان تعریف کرد. به هرحال، با توجه به اهمیت موضوع مهاجرت و روند آن در طی یک دهه گذشته در کشور و آثار و پیامدهای مترتب بر آن، در مطالعه آینده پژوهی سال ۹۷، موضوع «جابه جایی جمعیتی یا مهاجرت» به عنوان یکی از هفت مسأله در حال ظهور معرفی گردید.
با نظر به موارد فوق، بایستی عنوان نمود که این مقاله سعی نموده ضمن بررسی تحلیلی گزارش آینده پژوهی سال ۱۳۹۷؛ موارد مترتب آن بر مسائل و بافت استان گیلان را مورد کنکاش قرار داده، و با انطباق نتایج این آینده با بخشی از مسائل استانی، موارد به صورت کارشناسی بیان نماید.
